DEDE KORKUT’TAN ORTA OYUNU’NA EDEBİYATIN KAPISINI OLUŞTURANLAR

Muharrem Kaya

Roman, öykü, oyun, deneme, inceleme yazarı, şair Cevdet Kudret’in halk edebiyatı ve halk tiyatrosuyla ilgili kitapları, yayınlandığı dönemde, bu alandaki önemli bir boşluğu doldurmuştur. Özellikle Karagöz ve Ortaoyunu adlı kitapları hâlâ aşılamamış eserlerdir.

Kültür tarihi açısından bakıldığında, halk edebiyatı, modern edebiyatın da temelini oluşturan, edebiyata kapı açan bir alandır. Edebiyatı bir bütün olarak gören Cevdet Kudret’in bu alana da eğilmiştir.

Cevdet Kudret’in halk edebiyatıyla ilgili yayınları, her ne kadar tanıtıcı mahiyette eserler olsa da bir tür edebiyat tarihçiliği mantığıyla hazırlanmış, yer yer metin incelemesi de yapılmış, Türk edebiyatı tarihi denen bütünün küçük yapı taşları üzerinde yoğunlaşan çalışmalar olarak görülebilir.

Halk edebiyatıyla ilgili kitapları, yayınlanış sırasıyla ele alacak olursak öncelikle Dede Korkut (1953), daha sonra “Halk Şiirinde Üç Büyükler” başlığıyla çıkan I. Yunus Emre (1958), III. Karacaoğlan (1958), II. Pîr Sultan Abdal (1965) üzerinde durmamız gerekir.

Dede Korkut kitabının girişinde ele geçen nüshalar tanıtılır, hikâyelerin konuları, şahısları üzerinde durulur. Özellikle bu hikâyelerle Yunan destanları ve Kur’an kıssaları arasında kurulan bağlantılar, bu alanda yapılan çalışmalarda dikkatleri yönlendirmek için yapılmış gibidir. Dede Korkut’un menkıbevî kişiliğiyle ilgili bilgilerden sonra eserin üslûp özellikleri belirtilmiştir. “Hikâyelerin Dış ve İç Yapıları” başlığı altında verilen bilgiler ve bunlara uygun örneklendirilen metinler, hem bu eserin bütününde nazmın nesre üstünlüğünü  hem de destan ve halk hikâyesi türlerinin üslûbunun kalıplaşmış unsurlarını okuyucuya gösterir. Dede Korkut hikâyelerini oluşturan kültürel ve toplumsal zemin, kadının bu zemindeki yeri de belirtilmeden geçilmez. Dede Korkut Kitabı’nı hiç okumamış bir öğrenci, meraklı bir okuyucu, bir yabancı, sırf bu bilgilerle bile bu kitap hakkında çok sağlam bilgilerle donanmış, Türk kültürünün bu en önemli eserine girecek anahtarı almış olur.

Yunus Emre kitabı, klasikleşmiş olan hayatı, sanatı, eserleri kalıbına uygun olarak hazırlanmıştır. Kitabın girişinde Yunus Emre’nin hayatıyla ilgili gerek şiirleri gerekse sözlü kültürdeki menkıbeleri, Hacı Bektaş Velî Velayetnâmesi, arşiv belgeleri, Evliya Çelebi Seyahatname’sindeki bilgiler özetlenmiştir. Sanatı başlığı altında ise konu, ölçek, ayak, nazım biçimi, dil, mecazlar, mazmunlar, söyleyiş üzerinde durulmuştur. “Yunus’a Etkiler” konusunu ele aldığı bölümde ise Yunus’un şiirinde geçen Kur’an, hadis, Mevlana, Sadi etkileri üzerinde durur örneklendirme yapar. Cevdet Kudret, “Başka Yunus’lar” alt başlıklı bölümde sözlü kültürün aynı mahlası kullanma geleneğini dikkate alarak, şiirleri tek bir Yunus varmışçasına aynı bölümde topladığını belirtir. Kitabın girişinde yer alan Yunus Emre hakkındaki bu bilgiler, son derece titizlikle ele alınmış, bu alandaki bütünü toparlayan bilgilerdir.

Karacaoğlan kitabı da Yunus Emre kitabının planına uygun olarak hazırlanmıştır. Şiirlerden önce yer alan bölümde Karacaoğlan’ın hayatı, sanatı hakkında etraflıca bilgi verilir. Özellikle sanatıyla ilgili bölümde tıpkı Yunus Emre kitabında olduğu gibi örneklendirmelere dayalı metin incelemesi yapılır. Karacaoğlan’ın gerek gelenekteki yeri gerekse bu gelenekteki farklılığı, orijinalliği verilen örneklerle gösterilir.

Pir Sultan Abdal kitabı da yine hayatı, sanatı, şiirleri planına uygun olarak hazırlanmıştır. Yazılı ve sözlü kaynaklarda Pir Sultan’ın hayatıyla ilgili bilgiler özetlendikten sonra şiirlerinin iç ve dış incelemesi yapılmıştır. Pir Sultan’ın Türk köylüsünün hayat şartlarını yansıtmaktaki başarısını örneklendirdiği bölümler Cevdet Kudret’in halk şiirinin gizlerini başarıyla çözdüğü, okuyucuya sunduğu bölümlerdir. Ayrıca Cevdet Kudret, halk şiirindeki tasavvufa dayalı hümanizmin, batılı anlamda bir hümanizme bağlanamayacağının da farkındadır.

Yunus Emre, Karacaoğlan ve Pir Sultan Abdal adlı kitaplar tanıtıcı mahiyette bir monografi özelliği gösteren kitaplardır. Cevdet Kudret, bu üç şairin şiirlerinin gizlerini de başarıyla çözümlemiştir.

Cevdet Kudret’in halk tiyatrosu alanındaki Karagöz ve Orta Oyunu kitapları hiç kuşkusuz literatürdeki en önemli kitaplardır. Hem inceleme hem de metin bölümleri, hâlâ başvuru kaynakları olarak kullanılmaktadır.

Karagöz kitabının birinci cildi 1968, ikinci cildi 1969, üçüncü cildi 1970’te yayınlandığında 35 oyunu, 19 muhavereyi, 18 tasviri içermekteydi. M. Sabri Koz’un titizlikle yayına hazırladığı 2004’teki baskıda ise bu sayı 39 oyun, 19 muhavere, 112 tasvire çıkmıştır. Ayrıca bibliyografya da genişletilmiştir.

Cevdet Kudret’in Karagöz kitabı, Ignace Kunos, Selim Nüzhet Gerçek, Sabri Esat Siyavuşgil, Hellmut Ritter, Metin And’ın eserlerinin yer aldığı bir alanda hem inceleme hem de metin yayını ile dikkati çeker. Daha önce Cevdet Kudret kadar fazla sayıda metni yayınlayan olmamıştır. Hâlâ alandaki en önemli eser olma özelliğini korumaktadır.

Kitabın birinci cildinin girişinde “Karagöz Üzerine” başlığı altında Karagöz oyununun tarihi, bölümleri, oyun dağarcığı, kişileri ve teknikleri üzerine bilgi verilir. Bu bilgilerin bir kısmı yazılı kaynaklardır bir kısmı da gölge oyunu oynatan hayalîcilerdir.

Bu kitap sayesinde Karagöz oyunlarının zengin mizahı, Türk toplumunun mahalle, ev hayatı, toplumsal değerleri böylelikle okuyucuyla, yeni nesillerle buluşmuştur.

Birinci cildi 1973, ikinci cildi 1975’te çıkan Ortaoyunu kitabı da yine bu alandaki en önemli kitaplardan biridir. İlk ciltte “Ortaoyunu Üzerine” başlığı altında ortaoyununun tarihi, oyun yeri, bölümleri, oyun dağarcığı, kişileri hakkında bilgi verilir; ortaoyununu tiyatro olarak görmeyen, ahlâkî açıdan yargılayanlarla, onu halk kültürünün bir parçası olarak görüp diriltmeye çalışanların görüşleri de aktarılır. Ayrıca ortaoyunları metinlerinin basıldığı bibliyografya verilir. Birinci ciltte 9, ikinci ciltte 16 oyun metni yer alır.

Cevdet Kudret, çağdaş edebiyat ve divan edebiyatıyla ilgili yayınlarının yanında halk edebiyatıyla, halk tiyatrosuyla ilgili önemli yayınlar yapmış; bu alandaki hizmetiyle adını ölümsüzler arasına yazdırmıştır.

Kaynakça:

Cevdet Kudret’e Saygı, haz. İhsan Kudret, Alpay Kabacalı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993, 287 s.

Edebiyat Kapısı, Cevdet Kudret, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997, 676 s.

Karagöz, Cevdet Kudret, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004, 1339+72 s.

Ortaoyunu, 2 c., Cevdet Kudret, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1994, 450+528 s.